We use cookies from third party services for marketing activities and to offer you a better experience. Read about how we use cookies and how you can control them by clicking "Privacy Preferences".

Privacy Preferences

When you visit any website, it may store or retrieve information through your browser, usually in the form of cookies. Since we respect your right to privacy, you can choose not to permit data collection from certain types of services. However, not allowing these services may impact your experience.

  • Privacy Policy
    When you visit any of our websites, it may store or retrieve information on your browser, mostly in the form of cookies. This information might be about you, your preferences or your device and is mostly used to make the site work as you expect it to. The information does not usually directly identify you, but it can give you a more personalized web experience. Because we respect your right to privacy, you can choose not to allow some types of cookies. Click on the different category headings to find out more and manage your preferences. Please note, blocking some types of cookies may impact your experience of the site and the services we are able to offer.
    REQUIRED
  • Content Delivery Network
    These cookies enable the website to provide enhanced functionality and personalization. They may be set by us or by third party providers whose services we have added to our pages. If you do not allow these cookies then some or all of these services may not function properly.
    REQUIRED
  • Functional (Your preferences for this site)
    Functionality cookies allow websites to remember the user's site preferences and choices they make on the site including username, region, and language. This allows the website to provide personalized features like local news stories and weather if you share your location. They are anonymous and don't track browsing activity across other websites. Functionality cookies can include first party, third party, persistent or session cookies.
  • Statistics (Info on how we can get better)
    These cookies allow us to count visits and traffic sources so we can measure and improve the performance of our site. They help us to know which pages are the most and least popular and see how visitors move around the site, which helps us optimize your experience. All information these cookies collect is aggregated and therefore anonymous. If you do not allow these cookies we will not be able to use your data in this way.
  • Marketing (Advertisement Delivery Network)
    These cookies may be set through our site by our advertising partners. They may be used by those companies to build a profile of your interests and show you relevant adverts on other sites. They do not store directly personal information but are based on uniquely identifying your browser and internet device. If you do not allow these cookies, you will experience less targeted advertising.

Privacy policy

Einde-afvalstatus: van ‘nee, tenzij’ naar ‘ja, mits

dinsdag 4 juli 2023

Halvering van het gebruik van primaire grondstoffen in 2030

Alles wat we om wat voor reden dan ook niet meer gebruiken, moeten we hergebruiken, en dan zo hoogwaardig mogelijk. Dat past bij de ambitie van de Rijksoverheid - halvering van het gebruik van primaire grondstoffen in 2030 en volledig circulair in 2050 - die recent is onderstreept in het Nationaal Programma Circulaire Economie 2023-2030. Maar dat gaat niet zonder slag of stoot: afval hergebruiken mag niet zomaar. Daarvoor is een einde-afvalstatus cruciaal, alleen zo wordt afval grondstof. Even de situatie in vogelvlucht. Basis is de Europese Kaderrichtlijn Afvalstoffen (Kra) waaraan alle EU-lidstaten invulling moeten geven. In Nederland is de richtlijn overgenomen in de Wet milieubeheer en in het Landelijk Afvalbeheerplan (LAP). Daarin staat onder welke voorwaarden materiaal de ‘einde-afvalstatus’ kan krijgen.

Delen

Doorslaggevend hierin is de intentie van de houder van het materiaal. Dat betekent dat hetzelfde materiaal in de ene situatie afval kan zijn terwijl het in een andere situatie een product is. Denk aan verpakkingsmateriaal of over-de-datum-producten. Dit ‘papieren’ en formeel juridisch onderscheid kan grote economische en administratieve gevolgen hebben. Zo moet de ontvanger van een afvalstof wettelijk verplicht een afvalverwerker zijn – met bijhorende vergunning. Niet elke afnemer is als zodanig geregistreerd. De afzetmarkt voor afvalstoffen is daarmee meer beperkt dan de afzetmarkt voor producten. Het materiaal op de markt brengen als product heeft daartegenover andere gevolgen, zoals het moeten voldoen aan productregelgeving. In het bijzonder is te noemen REACH, de Europese stoffenwetgeving. Het aantoonbaar voldoen aan productregelgeving kan zeer kostbaar zijn en afhankelijk van de situatie soms jaren in beslag nemen. Het op de markt zetten van materiaal als afval of als product kan een keuze zijn, met voor- en nadelen voor beide opties.

Voor veel materiaal geldt dat het duidelijk is of het een afvalstof is of een product. Voor een significante groep echter is het grijs gebied. Tot september 2019 konden bedrijven in geval van onduidelijkheid centraal bij Rijkswaterstaat een ‘rechtsoordeel’ aanvragen over de juridische status van een materiaal. Een rechtsoordeel had weliswaar geen formele juridische status, maar had, zeker in nationale context, wel een zeker gewicht. Mede omdat er te veel aanvragen binnenkwamen is deze taak verschoven naar de omgevingsdiensten van de provincies en gemeenten. En die nieuwe taak legt een flink beslag op hun beschikbare capaciteit, kennis en expertise.

Voorzichtig

De situatie bij recycling is veelal dat we te maken hebben met nieuwe technieken, nieuwe materialen of nieuwe toepassingen. Het gegeven dat iets nieuw is maakt dat niet alles aan zo’n initiatief op voorhand bekend is – het is immers nog niet of nog maar weinig eerder gedaan. De reflex is dat overheden zeer voorzichtig zijn. Het is immers hun taak om, aan de hand van de wet, het milieu te beschermen. Wanneer de omgevingsdienst echter álle risico’s volledig in kaart wil brengen en uitbannen, o.a. door te focussen op Zeer Zorgwekkende Stoffen (ZZS), ontstaat een onwerkbare situatie. Het kost daardoor vaak enorm veel tijd en moeite om waardevolle grondstoffen uit afval het predicaat te geven dat ze verdienen. Neem struviet, gewonnen uit afvalwater, alternatief voor fosfaat uit mijnen. Aan het geven van het predicaat einde-afval ging vijf jaar discussie (tussen overheden onderling) vooraf.

Dat komt niet alleen doordat overheden liefst alle risico’s wensen uit te sluiten. Er is ook een ‘lokettenprobleem’, waarbij onduidelijk is welke overheidsdienst een uitspraak kan en wil doen, en overheden onderling van mening kunnen verschillen. In het spel zijn namelijk vaak drie overheden: de omgevingsdienst van de recycler, de omgevingsdienst van de afnemer van het product (of meerdere – en mogelijk ook nog in het buitenland) en de ILT (Inspectie Leefomgeving en Transport) als bevoegd gezag voor (internationaal) transport.

Dat kan leiden tot rechtsonzekerheid en -ongelijkheid. Met als gevolg dat investeringsbeslissingen (te lang) worden opgehouden, waardoor dit soort circulaire initiatieven onvoldoende van de Nederlandse grond komen.

Zelf doen

Het is een illusie dat alle milieurisico’s kunnen worden uitgesloten. Bovendien zou tenminste het principe van gelijke monniken, gelijke kappen moeten gelden. Ook reguliere grondstoffen kunnen immers verontreinigingen en/of Zeer Zorgwekkende Stoffen (ZZS) bevatten, en de beoordeling zou bij recycling en hergebruik dan ook niet strenger moeten zijn dan bij productie met reguliere grondstoffen. Sterker nog: virgin productie wordt nu niet eens aan een dergelijke beoordeling onderworpen.

Op basis van de hiervoor geschetste problematiek gaan bedrijven in toenemende mate over op zogenaamde ‘zelfverklaringen’ in de hoop dat zij snel hun circulaire business kunnen starten. Dat brengt een bedrijfsmatig risico met zich mee, en het is de afweging van de ondernemer dat risico te nemen of niet. Om de ondernemer enig houvast te geven heeft de overheid de Leidraad Afvalstof of Product gepubliceerd, waarmee een ondernemer zelf een (indicatieve) toets kan doen.

Daarnaast hebben enkele (markt)partijen het idee geopperd om voor bepaalde afvalstromen meer generieke beoordelingsrichtlijnen (BRL) op te stellen. Deze zijn te vergelijken met een certificeerbare NENnorm, breed gedragen, erkend door branche en overheid. Toetsing aan een dergelijke beoordelingsrichtlijn zal de onderbouwing voor ‘productstatus’ vergemakkelijken. Het opstellen van een dergelijke richtlijn vergt daarentegen ook veel tijd en komt enkel tot stand wanneer er voldoende partijen in de markt zijn.

Hoe verder

In een recente brief aan de Tweede Kamer kondigt de staatssecretaris enkele centrale ontwikkelingen aan: een nieuw op te richten Kennisplatform ‘Afval of niet’, Ministeriële regelingen en een nieuwe Handreiking met einde-afvalcriteria. Of dergelijke tools voldoende snelheid gaan geven moet blijken. Uit de eind januari gepubliceerde Circularity Gap-analyse en de Integrale Circulaire Economie Rapportage van PBL blijkt nogmaals dat grondstoffen uit afvalstromen onmisbaar zijn als we het gebruik van primaire grondstoffen willen halveren. Precies daarom heeft het landelijk afvalbeleid twee doelstellingen: de bescherming van het milieu én efficiënt grondstoffengebruik.

Probleem van het bij de omgevingsdienst laten van de beoordeling van materiaal is dat de omgevingsdienst traditioneel in haar takenpakket slechts één van deze twee doelstellingen heeft: bescherming van het milieu. Dáárop zal zij worden aangekeken in geval van misstanden.

De Omgevingswet is aanstaande, definitief ingaand per 1 januari 2024. De Omgevingswet beoogt dat gemeenten op een ‘praktische en flexibele manier oplossingen vinden voor maatschappelijke opgaven’. Procedures zouden eenvoudiger en sneller worden, onder meer met behulp van digitalisering en vermindering van de administratie bij de vergunning. Omdat onder de Omgevingswet in principe alles wat decentraal kan ook decentraal geregeld wordt, lijkt deze ontwikkeling niet te leiden tot het weer centraal oppakken van een rechtsoordelenloket.

De Omgevingswet zal bovenal een cultuuromslag met zich moeten meebrengen. Vaak worden initiatieven nu nog ontvangen met een afwachtende ‘nee, tenzij’-houding. De Omgevingswet beoogt dit te veranderen in een welwillende ‘ja, mits’-houding, waardoor er meer mogelijk is. Het is juist deze houding die nieuwe initiatieven in de circulaire economie nodig hebben. Maar bedenk wel: meer ruimte betekent ook dat de gemeenteraad keuzes voor de kwaliteiten van een gebied of initiatief nog beter moet onderbouwen en verschillende belangen en partijen vroegtijdig bij het proces moet betrekken.

Artikel door: Steven Lemain, Environmental Consultant en Tom Houben, Senior consultant waste management & circular economy, Royal HaskoningDHV

  • Beleid
Gerelateerde artikelen
Rijden of wonen afbeelding
Rijden of wonen?

BRBS Recycling is de branchevereniging voor recyclingbedrijven die bouw- en sloopafval inzamelen, sorteren, recyclen en omzetten naar hernieuwde grondstoffen. Een van de recyclingprocessen is het brek...

pexels-kevin-neiner_WEB
De recyclingbranche in de etalage

In 2021 werd Staatsbosbeheer door Pointer op de vingers getikt, nadat er plasticvervuiling was gevonden in de half verharde paden. Er werden naar aanleiding van deze uitzending Kamervragen gesteld en ...

Foto M-Tech WEB
Energiebesparingsplicht en CRSD

Heeft jouw locatie een energiebesparingsplicht? Vanaf een bepaald jaarlijks energieverbruik zijn bedrijven en gebouweigenaren verplicht energiebesparende maatregelen te nemen. Dit zijn zowel maatregel...

BEwerken ONLINE
Meer inzet van recyclinggranulaat – enkele aanzetten van de Europese Commissie

De Europese Commissie zet aan voor meer recycling van bouw- en sloopafval, dat is in diverse programma’s terug te vinden. Het Circular Economy Action Plan is uiteraard een centrale plek waar veel same...

WEB_StAA Jaarcongres 2022
StAA Jaarcongres dit jaar in het teken van blootstelling aan gevaarlijke stoffen

De Stichting Arbocatalogus Afvalbranche blijft zich continu inzetten voor een veilige en gezonde werkvloer. Naast een volle communicatiekalender, diverse beschikbare communicatiemiddelen, het initiati...

BEwerken ONLINE
Risico-inventarisatie en -evaluatie; voor een veilige en gezonde werkplek

Goede arbeidsomstandigheden verbeteren de productiviteit. Bovendien vermindert de kans op ongevallen waarmee de werkgever aan de zorgplicht voldoet. Dat zijn de voordelen van het opstellen van de RI&E...

BEwerken ONLINE
Vissen in troebel circulair water

Door de oorlog in Oekraïne rezen de grondstof- en fossiele brandstoffenprijzen de pan uit. De afhankelijkheid van de moderne economieën van ruwe grondstoffen, mineralen en zeldzame aardmetalen kwam pi...

Groene paraplu
Gesprekken over afvalverwerking duurzaam verzekeren

Het verwerken van afval loopt via een lange en complexe keten waarbij veel mis kan gaan. Onder andere omdat er steeds meer brandgevaarlijke materialen in het afval belanden, zoals lithium-ion batterij...

BEwerken ONLINE
Miljoenennota en de impact op de branche

Het kabinet presenteerde op Prinsjesdag traditiegetrouw de miljoenennota 2022. Volgens het kabinet staat in 2023 het klimaat centraal en werkt het kabinet verder aan plannen voor stikstofvermindering,...

BEwerken ONLINE
Regeling voor TAG als gevaarlijk afval blijft van kracht

Ruim een jaar geleden trad op 16 oktober 2021 de “Regeling tot wijziging van de Regeling Europese afvalstoffenlijst en de Activiteitenregeling milieubeheer” (hierna te noemen: de Regeling) in werking....

BRBS Recycling
Checklist voor het begeleiden van zieke werknemers

Elke werkgever krijgt er vroeg of laat mee te maken: een langdurig zieke werknemer. Wettelijk ben je zoals bekend nog twee jaar verplicht de werknemer te begeleiden bij de re-integratie én het loon do...

BRBS Recycling
Cursus Accepteren, zinvol voor acceptanten!

Op de dinsdagen 10 mei en 24 mei jl. heeft Hans Neele van Afvalkennis.nl namens BRBS Recycling in Zaltbommel de Cursus Accepteren verzorgd. De Cursus Accepteren is gericht op alle medewerkers die zich...

BRBS Recycling
Samenkomst van expertises

Op 15 juni jongstleden kwamen zo’n 40 BRBS Recycling leden bijeen voor het Centraal Overleg 2022. Evenals voorgaande jaren bestaat het Centraal Overleg uit het delen van kennis en informatie binnen en...

BEwerken ONLINE
Leer omgaan met agressie, geweld en pesten

Twee mannen, omringd door vele anderen, krijgen onenigheid. Het vindt plaats in de lobby voorafgaand aan het jaarcongres van de Stichting Arbocatalogus Afvalbranche op 14 juni 2022. De toon wordt luid...

BRBS Recycling
Product Category Rules (PCR)

Bij de bepaling van duurzaamheid van producten wordt een Levenscyclusanalyse (LCA) uitgevoerd. De manier waarop de LCA voor bouwproducten wordt berekend is vastgelegd in NEN-EN15804 Duurzaamheid van b...

BEwerken ONLINE
CO2-heffingen en de gevolgen voor de sector

De afval- en recyclingbranche kijkt met een optimistische en ietwat kritische blik naar de CO2-heffing van grondstoffen.

BEwerken ONLINE
Omgevingswet in de praktijk

Onlangs organiseerde BRBS Recycling 2 trainingsdagen voor haar leden. Op deze dagen werd dieper ingegaan op de ontwikkelingen en regelgeving op gebied van afval en recycling. MiSa Advies, vertegenwoor...

BEwerken ONLINE
Grondstoffen en energie uit teerhoudend asfalt

Teerhoudend asfalt moet op grond van de Nederlandse wetgeving thermisch gereinigd worden. Daarmee worden drie belangrijke beleidsdoelen nagestreefd, namelijk het definitief uit de keten verwijderen va...

BEwerken ONLINE
Financiële zekerheidstelling remt ontwikkeling recyclingbranche?

De doelstelling van het klimaatakkoord is duidelijk: in 2050 moet 95% minder CO2 worden uitgestoten om te voorkomen dat de aarde meer dan 2 graden opwarmt. Gelukkig weten we ook hoe we dit doel moeten...

BEwerken ONLINE
Programma Jaarcongres Stichting Arbocatalogus Afvalbranche

Agressie en geweld is een steeds groter maatschappelijk vraagstuk. De maatschappij verhardt en de lontjes lijken steeds korter.

BEwerken ONLINE
“Met alleen hergebruik van grondstoffen, redden we het niet in de bouw”

De komende jaren zijn in Nederland honderdduizenden nieuwe woningen nodig. We mogen deze ambitieuze plannen niet laten stuklopen op een groot onderschat én onbekend probleem: de beschikbaarheid van el...

BRBS Recycling
Tussenopslag voor teerhoudend asfalt baart overheden nog zorgen

Met de nieuwe regelgeving voor teerhoudend asfalt (TAG) van 16 oktober 2021 is een forse stap gezet naar volledig circulair en milieuverantwoord verwerken van TAG.

BRBS Recycling
Wat zijn de gevolgen van de aanwezigheid van PFAS op de circulaire economie?

Het effect van onze welvaart laat al meer dan 50 jaar sporen na in het milieu. Het is ondenkbaar geworden om te kunnen leven zonder organische kunststoffen. Bij de ontwikkeling van deze kunststoffen l...

BRBS Recycling
Focus op circulaire economie blijft achter op klimaatbeleid

15 december 2021 publiceerde Rutte IV het coalitieakkoord. In dit Coalitieakkoord staan de plannen voor de komende kabinetsperiode uitgeschreven. Daarbij gaat het onder andere over het tegengaan van k...

BEwerken ONLINE
Actualisatie Arbocatalogus

Het actueel houden van de arbocatalogus voor de afvalbranche is speerpunt van de Stichting Arbocatalogus Afvalbranche. De afgelopen jaren heeft de organisatie zich sterk ontwikkeld.

BRBS Recycling
Tijdelijke teruggaaf accijns voorraad brandstof

Het kabinet heeft besloten om de accijns voor ongelode benzine, diesel en LPG/LNG van 1 april tot en met 31 december 2022 te verlagen. Het gaat om een verlaging van 17,3 cent (benzine), 11,1 cent (die...

BEwerken ONLINE
Europese Commissie aangeraden om de kunststofindustrie als zeer vervuilende sector toe te voegen

Hitte, droogte, bosbranden. Extreme regenval, aardverschuivingen, overstromingen. De zomer van 2021 was er één van natuurrampen. Vandaag is het voor eenieder duidelijk dat het belangrijker is dan ooit...

Mulder.Arnold
Alles van Waarde - Grondstof tot nadenken

Het gesprek over recycling begint vrijwel altijd bij een reststroom. Dan is het kalf vaak al verdronken. Pas als het recyclinggesprek ook bij de inkoopafdeling van een bedrijf gevoerd wordt, gaan we e...

BRBS Recycling
Vooruitkijken naar de toekomst

Op 15 december 2021 presenteerden de VVD, D66, CDA en ChristenUnie het Coalitieakkoord 2021-2025 met de titel “Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst”.

BEwerken ONLINE
Europa Fit voor 55% minder broeikasgassen

Op 14 juli heeft de Europese Commissie een pakket aan voorstellen aangenomen voor klimaatbeleid waardoor in 2030 55% minder broeikasgassen zullen worden uitgestoten ten opzichte van 1990. Hiermee wil ...

Mulder.Arnold
Alles van Waarde - Afkijken

Toen mijn grote broer en ik nog op de basisschool zaten, deden we mee aan een afvalinzameling. Met vuilniszak en grijper gingen we de wijk in. Groot was onze opwinding toen we lege bierflesjes vonden;...

BEwerken ONLINE
Save the date; Jaarcongres Stichting Arbocatalogus Afvalbranche

Agressie en geweld is een steeds belangrijker maatschappelijk thema. Ook de afvalbranche heeft ermee te maken. Het speelt zowel intern, denk bijvoorbeeld aan pesten en discriminatie, als extern, zoals...

TAG kaarten
Gemeenten kunnen helpen bij verantwoorde verwerking van teerhoudend asfalt

Er ligt nog circa 40 miljoen ton teerhoudend asfalt in het Nederlandse wegennetwerk. Om het kankerverwekkende teer conform rijksbeleid te vernietigen dient teerhoudend asfalt thermisch te worden gerei...

Jaarverslag2020
Jaarverslag 2020 van de Stichting Arbocatalogus Afvalbranche gepubliceerd

Vandaag publiceert de Stichting Arbocatalogus Afvalbranche (StAA) haar Jaarverslag 2020. In het jaarverslag laat de stichting zien wat ze doet om de inhoud van de Arbocatalogus Afvalbranche actueel te...

Glazen globe
Founding Fathers van Grondstoffenpoort dienen voorstel voor realiseren Grondstoffenakkoord 2.0 in

De transitie naar een circulaire economie ligt ongetwijfeld als onderwerp op de onderhandelingstafel. Met dit schrijven pleiten de Founding Fathers van GrondstoffenPoort om instrumenten in te zetten d...

10_CO2 _2050 website
Van Veldhoven: deel afspraken uit Green Deal moeten wereldwijd gaan gelden

De afspraken over het verplichte hergebruik van materialen, die zijn gemaakt in de Europese Green Deal, zouden wereldwijd moeten gaan gelden. Dat levert een aanzienlijke besparing op van de uitstoot v...

BEwerken ONLINE
Bedrijfsleven en overheden moeten samen in beweging komen om markt voor gerecyclede kunststof vlot te trekken

Het gebruik van gerecycled kunststof loopt snel terug - tijdelijk of zelfs structureel als maatregelen uitblijven. Die al langer bestaande trend wordt nog eens versterkt door de corona-crisis. Wat moe...

BEwerken ONLINE
Rekenkamer: ‘Europa heeft meer recyclingcapaciteit nodig’

Uit een analyse van de Europese Rekenkamer blijkt dat binnen de EU nog altijd meer dan de helft van al het plastic verpakkingsmateriaal wordt verbrand. De rekenkamer waarschuwt dat de doelstelling, om...

BEwerken ONLINE
Circulaire economie maakt geen deel uit van Miljoenennota

Het kabinet presenteerde op Prinsjesdag met de nodige slagen om de arm, ondanks de verkiezing van een nieuwe Tweede Kamer op 17 maart 2021, een betrekkelijk beleidsarme begroting. Het woord duurzaamhe...

BRBS Recycling
Nederlands teerhoudend asfalt moet gereinigd. Verscherpt toezicht op export

Per 16 oktober 2021 is teerhoudend asfaltgranulaat (TAG) in Nederland wettelijk geclassificeerd als gevaarlijke afvalstof. Dit is gebeurd met het in werking treden van de Regeling van de Staatssecreta...

KoreNet_WEB
KoreNet, bouw- en sloopafval met blik op de toekomst Als je aan Arie Korevaar, directeur KoreNet, vraagt waar zijn bedrijf, KoreNet, voor staat, zal hij ...

Foto Ton_WEB
12 vragen aan Ton van der Giessen (BRBS Recycling) Recyclingbedrijven acteren tussen twee vuren. Ze moeten er aan de ene kant in slagen om een goede pr...

De bedrijfswagen van de Zwerfinator
Veel minder blikjes op straat door statiegeld De invoering van statiegeld op blikjes per 1 april 2023 heeft direct grote invloed op de hoeveelheid...

BRBS Recycling
Snellere vergunningverlening onder de Omgevingswet? Een veelgehoorde verzuchting is dat het veel te lang duurt voordat de overheid een vergunning verlee...

Wouter Koenderman
Typisch Nederlands, bestaat dat eigenlijk wel? Met regelmaat hoor ik mensen een betoog afsluiten met ‘Dat is nou typisch Nederlands’. Bijna nooit h...

Nieuwsbrief

* verplicht

Sponsored content

Partner content

BRBS Recycling

Snellere vergunningverlening onder de Omgevingswet?

Een veelgehoorde verzuchting is dat het veel te lang duurt voordat de overheid een vergunning verleent. De Omgevingswet moet vergunningverlening sneller, efficiënter en beter maken. In dit artikel sta ik stil bij de huidige en toekomstige voorbereidingsprocedures voor de omgevingsvergunning milieu (... lees meer

KoreNet_WEB

KoreNet, bouw- en sloopafval met blik op de toekomst

Als je aan Arie Korevaar, directeur KoreNet, vraagt waar zijn bedrijf, KoreNet, voor staat, zal hij zonder aarzelen antwoorden: "het sorteren en recyclen van grondstoffen”. KoreNet, onlangs lid geworden van BRBS Recycling, verwerkt jaarlijks zo’n 200.000 ton afval, afkomstig van diverse bronnen, waa... lees meer